Αν τον περασμένο αιώνα, την εποχή των μεγάλων αρχαιολογικών ανακαλύψεων, τα όρια ανάμεσα στη λαθρανασκαφή και τη νόμιμη ανασκαφή δεν ήταν σαφή, σήμερα η κατάσταση είναι απολύτως αποκαρδιωτική. Όλα μοιάζουν θυσιασμένα στον βωμό των 500 δισεκατομμυρίων δολαρίων ετήσιου τζίρου του παράνομου εμπορίου αρχαιοτήτων σε ολόκληρο τον κόσμο.

Η Ελλάδα είναι ανάμεσα στις χώρες που έχουν δει την πολιτιστική κληρονομιά τους να λεηλατείται, με κλεμμένες αρχαιότητες να βρίσκονται σε ιδιωτικές συλλογές, ενώ συχνά εμφανίζονται ελληνικά αρχαία αντικείμενα προς πώληση σε κορυφαίους οίκους δημοπρασιών της αλλοδαπής.

Είναι γνωστή η αποικιοκρατικής έμπνευσης αγγλοσαξονική ρήση «το να ταξιδεύεις είναι ισοδύναμο του να κατακτάς». Μόνο που για τους κάθε λογής περιηγητές αυτό ίσχυε στην κυριολεξία. Σε κάθε περίπτωση, η χώρα μας έχανε πάντοτε τις αρχαιότητές της, κομμάτι κομμάτι. Αλλά από την εποχή που ο Νέρων άρπαξε τα 500 αγάλματα από τους Δελφούς, ποτέ δεν ήταν τόσο βροντερές οι απώλειες όσο εκείνες των τελευταίων δύο αιώνων, όταν η αρχαιοκαπηλία πήρε επιδημική μορφή. Η αρχαιοελληνική τέχνη ήταν πια η πλέον περιζήτητη στους κύκλους των συλλεκτών αλλά και των μουσείων. Και έτσι απογυμνώθηκε η Ελλάδα με αφάνταστα γρήγορο ρυθμό από τους προγονικούς θησαυρούς - με αγορές, δωροδοκίες, διπλωματικές, πολιτικές πιέσεις.

Αυτή ήταν η οδός που ακολούθησε και ο Σκωτσέζος λόρδος Έλγιν τον καιρό που ήταν έκτακτος πρεσβευτής της Βρετανίας στην Κωνσταντινούπολη (1799-1803). Απέσπασε ειδικό φιρμάνι από την Υψηλή Πύλη που επέτρεπε στους ανθρώπους του να αρπάζουν ανενόχλητοι έργα τέχνης από την Ακρόπολη. Αυτά και άλλα ευρήματα από διάφορες αρχαιολογικές περιοχές της Ελλάδας, κλεμμένα ή αγορασμένα έναντι πινακίου φακής, φορτώνοντάς τα σε καράβι, ο Έλγιν τα έστελνε κατά διαστήματα στο Λονδίνο, διαπράττοντας την πιο αισχρή λεηλασία μνημείου στην Ιστορία. Ωστόσο, αν εξαιρέσει κανείς την περίπτωση των πασίγνωστων Γλυπτών του Παρθενώνα που βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο, η ταύτιση και η ανάκτηση των κλεμμένων αρχαιοτήτων είναι συνήθως μια μακρά και δύσκολη διαδικασία. Η πρώτη ουσιαστική νίκη της χώρας στη διεκδίκηση τέτοιων αρχαιοτήτων θεωρείται η επιστροφή του «Θησαυρού των Αηδονιών» το 1996, σπάνιας συλλογής χρυσών μυκηναϊκών αντικειμένων, που αποτελούνταν κυρίως από σφραγίδες, κοσμήματα και γυάλινα αγγεία. Οι λαθρανασκαφές στη Νεμέα ξεκίνησαν το 1973 και η επίσημη ανασκαφή του 1978 αποκάλυψε 15 συλημένους τάφους. Ό,τι είχε κλαπεί είχε ήδη αναχωρήσει για την Ελβετία. Λίγα χρόνια αργότερα όμως, όταν στη Νέα Υόρκη εντοπίστηκαν μυκηναϊκά αντικείμενα, παρόμοια με τα κλεμμένα, συγκροτήθηκε επιτροπή του υπουργείου Πολιτισμού, οι δράσεις της οποίας εντέλει ήταν επιτυχείς.

Μία δεκαετία αργότερα, τον Αύγουστο του 2006, η Ελληνική Αστυνομία βρέθηκε αντιμέτωπη με μία από τις πλέον ηχηρές υποθέσεις αρχαιοκαπηλίας. Σε βίλα εφοπλιστικής οικογένειας στη Σχοινούσα εντόπισε τον κορμό ενός αγάλματος της θεάς Αφροδίτης, ρωμαϊκά κιονόκρανα, κεραμικά ανυπολόγιστης αξίας, τρεις προτομές ρωμαϊκής περιόδου, αρχαία έργα τέχνης αμύθητης ιστορικής αξίας, ενώ την ίδια εποχή ανακάλυψε μικρό «μουσείο» σε άλλη οικία που διατηρούσε η ιδιοκτήτρια της βίλας. Τον δε Μάιο του 2010 ήρθε στο φως μία άλλη σοβαρή περίπτωση αρχαιοκαπηλίας: οι δίδυµοι κούροι της Κορινθίας. Ένας αγρότης είχε εντοπίσει σε χωράφι στη Νεµέα δύο αγάλµατα και αντιλαµβανόµενος την αξία τους έψαξε να βρει αγοραστές. Το µυστικό έφτασε στα αυτιά της Αστυνοµίας και τον παγίδεψε, συλλαµβάνοντας τους επίδοξους ιδιοκτήτες. Τι είχε υπεξαιρέσει; ∆ύο κούρους του 6ου αιώνα π.Χ. που φιλοξενούνται στο Μουσείο της Κορίνθου.

Οι επιτυχίες

Ευτυχώς, τα τελευταία χρόνια πυκνώνουν οι επιτυχίες απέναντι στη µάστιγα της αρχαιοκαπηλίας. Κάπως έτσι, τον Μάιο του 2023 ανακτήθηκαν από το ελληνικό ∆ηµόσιο συνολικά 351 αρχαιότητες που ήταν στην υπό εκκαθάριση εταιρεία του εµπόρου αρχαιοτήτων Ρόµπιν Σάιµς και επαναπατρίστηκαν έπειτα από µακρά και κοπιώδη διεκδίκηση. Πρόκειται για αγάλµατα, ειδώλια, γλυπτά, αγγεία, κοσµήµατα, σκεύη και εξαρτήµατα που χρονολογούνται από τους νεολιθικούς έως τους πρώιµους βυζαντινούς χρόνους. Ανάµεσά τους ένας χάλκινος κορµός αγάλµατος, µεγαλύτερος του φυσικού µεγέθους, που απεικο[1]νίζει τον Μεγάλο Αλέξανδρο και χρονολογείται στο δεύτερο µισό του 2ου αιώνα µ.Χ. Μία ακόµα τρανταχτή υπόθεση των τελευταίων χρόνων που είχε αίσιο τέλος αφορά τη συλλογή Στερν µε τις 161 αρχαιότητες. Ανήκει από τον Οκτώβριο του 2022 στο ελληνικό κράτος έπειτα από τρία χρόνια διαπρα]µατεύσεων. Η συλλογή του δισεκατοµµυριούχου Λέοναρντ Στερν περιλαµβάνει αντικείµενα από την Ύστερη Νεολιθική Περίοδο µέχρι τα τέλη της Πρώιµης Εποχής του Χαλκού, µε ειδώλια έως 1,21 µέτρα. Ο ίδιος, εξαιρετικός γνώστης της ελληνορωµαϊκής τέχνης, διαθέτει εκτεταµένη µυστική συλλογή που κανένας δεν φαίνεται να γνωρίζει τι ακριβώς περιέχει. Από εκεί ωστόσο προέρχονται τα 161 κοµµάτια που ανήκουν πλέον στο ελληνικό κράτος.

«Τον Μάιο πετύχαμε τον επαναπατρισμό 351 αντικειμένων»

Πού οφείλονται οι αλλεπάλληλες επιτυχίες των τελευταίων χρόνων απέναντι στο «τέρας» της αρχαιοκαπηλίας; Η υπουργός Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, μιλάει αποκλειστικά στην «Απογευματινή» για την παράνομη διακίνηση πολιτιστικών αγαθών και τη συστηματική δουλειά που γίνεται, η οποία έχει απτά αποτελέσματα: «Ο αγώνας ενάντια στην παράνομη διακίνηση πολιτιστικών αγαθών απαιτεί ισχυρές διεθνείς συνεργασίες, συνέργειες, υπομονή και επιμονή. Από την αρχή της λειτουργίας της, το 2008, η Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών του υπουργείου Πολιτισμού και ιδιαίτερα τα τελευταία πέντε χρόνια επιτελεί ένα σημαντικότατο έργο έρευνας και τεκμηρίωσης με απτά και μετρήσιμα αποτελέσματα. Πριν από λίγες εβδομάδες, έπειτα από προσπάθεια και συστηματική δουλειά 16 χρόνων, το Μουσείο Carlos της Ατλάντα επέστρεψε στην Ελλάδα μία μινωική λάρνακα, ένα γυναικείο άγαλμα του 2ου αιώνα π.Χ. και μία ανδρική μορφή από αττικό επιτύμβιο ναΐσκο του 4ου αιώνα π.Χ., που είχαν παρανόμως εξαχθεί από τη χώρα μας. Μια επιτυχία που προστίθεται στον επαναπατρισμό 30 αρχαιοτήτων τον περασμένο Δεκέμβριο, σε συνέχεια της επιστροφής 55 αρχαίων αντικειμένων επίσης το 2022 και άλλων 29 που ανακτήθηκαν την άνοιξη του 2023, και οι τρεις περιπτώσεις σε στενή συνεργασία με την Εισαγγελία της Νέας Υόρκης. Τον Μάιο του 2023 επαναπατρίστηκαν 351 αντικείμενα στο πλαίσιο της υπόθεσης Σάιμς-Μιχαηλίδη και έκλεισε έτσι μια εκκρεμότητα 17 ετών.

Οι υπηρεσίες του υπουργείου Πολιτισμού συνεργάζονται στενά με αλλοδαπά πολιτιστικά ιδρύματα, που έχουν το θάρρος να γνωστοποιήσουν τα αποτελέσματα των ερευνών τους και να επιστρέψουν στις χώρες προέλευσής τους τα αντικείμενα που διαπιστώνουν ότι συνδέονται με παράνομες πράξεις. Ευαισθητοποιώντας έτσι την παγκόσμια κοινή γνώμη απέναντι στη μάστιγα της αρπαγής και παράνομης διακίνησης πολιτιστικών αγαθών από κυκλώματα αρχαιοκαπήλων, που προσδοκούν μόνο το κέρδος, οδηγώντας στην απώλεια αναντικατάστατων και πολύτιμων αρχαιολογικών, ιστορικών και επιστημονικών πληροφοριών. Δίνοντας έμφαση σε καινοτόμες προσεγγίσεις, με γνώμονα τη θεωρητική και εφαρμοσμένη επιστημονική έρευνα, την ανταλλαγή τεχνογνωσίας και τεχνολογίας, μπορούμε να αναπτύξουμε από κοινού δημόσιες πολιτικές που θα βοηθήσουν τις χώρες και τις κοινωνίες μας να αντιμετωπίσουν με επιτυχία παλιές και νέες προκλήσεις.

H διατήρηση της ανθεκτικότητας, της ενότητας και της ακεραιότητας της πολιτιστικής κληρονομιάς σε ένα διαρκώς αυξανόμενο φάσμα απειλών πρέπει να αντιμετωπιστεί σε όλα τα επίπεδα διαμόρφωσης στρατηγικής και σχεδιασμού πολιτικής. O επαναπατρισμός και η επιστροφή των πολιτιστικών αγαθών που έχουν αφαιρεθεί παράνομα στους νόμιμους ιδιοκτήτες τους και στον τόπο προέλευσής τους πρέπει να αντιμετωπιστεί πρωτίστως σε επίπεδο συντονισμένης διεθνούς συνεργατικής δράσης. Ο καλοπροαίρετος διάλογος μεταξύ εγχώριων και αλλοδαπών φορέων θα πρέπει να είναι η βάση για κάθε διεκδίκηση και κάθε επιστροφή πολιτιστικών αγαθών στη χώρα προέλευσής τους»

Δημοσιεύθηκε στην Απογευματινή