Στη σηµερινή εποχή της ραγδαίας τεχνολογικής προόδου, της µετατόπισης του γεωγραφικού επίκεντρου της παγκόσµιας οικονοµίας, της αποθέωσης του καπιταλισµού στην κοµµουνιστική Κίνα, στο Βιετνάµ και στην Ανγκόλα και της ανάδυσης πανίσχυρων ολιγοπωλίων σε ορισµένους κλάδους της αγοράς, δεν θα πρέπει να µας εκπλήσσει η «αναζωπύρωση» του σκεπτικισµού απέναντι στον καπιταλισµό σε όλες τις χώρες της ∆ύσης. Βιώνουµε τον ριζικότερο τεχνολογικό και οικονοµικό µετασχηµατισµό στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Εύκολα μπαίνει κανείς στον πειρασµό να σκεφτεί ότι η αυξανόµενη αντιδηµοτικότητα του καπιταλισµού είναι απλώς ένα σύµπτωµα λουδιτισµού – παρόµοιο, δηλαδή, µε το κίνηµα των τεχνιτών της πρώιµης βιοµηχανικής επανάστασης, οι οποίοι έσπαζαν τα µηχανήµατα που απειλούσαν τις δουλειές τους. Όµως αυτή η εξήγηση δεν αποτυπώνει επαρκώς την πολυπλοκότητα του σηµερινού αντικαπιταλιστικού κινήµατος, ηγούµενοι του οποίου δεν είναι τόσο δυσαρεστηµένοι εργαζόµενοι όσο διανοούµενοι και πολιτικοί.

Το σημερινό αντικαπιταλιστικό κύµα σηµειώνεται σε µια εποχή που ο νεοφιλελευθερισµός της ελεύθερης αγοράς και η παγκοσµιοποίηση δέχονται δριµύτατη κριτική σχεδόν σε παγκόσµιο επίπεδο. Η αντιπολίτευση στον νεοφιλελευθερισµό προήλθε αρχικά από την Αριστερά, όµως στο µεταξύ την έχει ασπαστεί -και πρωτοστατεί σε αυτή, ίσως µε ακόµα µεγαλύτερη ένταση και σφοδρότητα- η αναθεωρητική ∆εξιά.

Όταν σε ομιλία της το 2016 η Βρετανίδα πρώην πρωθυπουργός Τερέζα Μέι αποκήρυττε τους «πολίτες του κόσµου» ως «πολίτες του πουθενά», το αίσθηµα που εξέφραζε ήταν κάτι παραπάνω από ένας απόηχος παλιοµοδίτικου αντικαπιταλισµού του Μεσοπολέµου. Ο δε διάδοχός της στον βρετανικό πρωθυπουργικό θώκο, Μπόρις Τζόνσον, το έθεσε ακόµη πιο ευσύνοπτα: «Φακ µπίζνες», είπε (που µεταφράζεται ελεύθερα περίπου ως: «Ποιος τις χ@ζει τις επιχειρήσεις;»).
Οµοίως, στις Ηνωµένες Πολιτείες, ο παρουσιαστής ειδήσεων του καναλιού Fox News, Τάκερ Κάρλσον, εκφράζει επανειληµµένα το µένος της τραµπικής ∆εξιάς µε µακροσκελείς φιλιππικούς κατά του καπιταλισµού, διαµαρτυρόµενος για «µισθοφόρους που δεν αισθάνονται καµία µακροπρόθεσµη υποχρέωση απέναντι στους ανθρώπους που κυβερνούν» και «δεν µπαίνουν καν στον κόπο να κατανοήσουν τα προβλήµατά µας».

Μια μερική εξήγηση για το νέο πνεύµα της εποχής είναι πως αποτελεί µια προβλέψιµη αντίδραση στην οικονοµική αποσταθεροποίηση. Ακριβώς όπως οι νοµισµατικές συνθήκες µετά τον Α’ Παγκόσµιο Πόλεµο φάνταζαν άδικες και προκάλεσαν σφοδρές αντιδράσεις, έτσι και η χρηµατοπιστωτική κρίση του 2008 πυροδότησε µια ευρέως διαδεδοµένη πεποίθηση ότι το σύστηµα είναι «σικέ». Οι κυβερνήσεις και οι κεντρικές τράπεζες έσπευδαν να διασώσουν τα µεγάλα χρηµατοπιστωτικά ιδρύµατα, προκειµένου να αποφευχθούν η κατάρρευση του παγκόσµιου χρηµατοπιστωτικού συστήµατος και µια επανάληψη της Μεγάλης Ύφεσης, τη στιγµή που τα εκατοµµύρια των ανθρώπων που έχασαν τα σπίτια και τις δουλειές τους είχαν αφεθεί στη µοίρα τους.

Η χρηματοπιστωτική κρίση αρκούσε από µόνη της για να σπείρει το αντικαπιταλιστικό αίσθηµα. Ωστόσο αυτή συνέπεσε και µε έναν πολύ ευρύτερο τεχνολογικό και κοινωνικό µετασχηµατισµό. Καινοτοµίες όπως τα έξυπνα κινητά τηλέφωνα (το iPhone πρωτοκυκλοφόρησε το 2007) και νέες διαδικτυακές πλατφόρµες άλλαξαν θεµελιωδώς τον τρόπο µε τον οποίο σχετίζονται µεταξύ τους οι άνθρωποι και λειτουργούν οι επιχειρήσεις. Από πολλές πλευρές, ο νέος τρόπος του επιχειρείν έρχεται σε σύγκρουση µε τον καπιταλισµό, διότι βασίζεται σε αδιαφανείς πληρωµές και ασύµµετρες αγορές. Πλέον «πληρώνουµε» για υπηρεσίες µε τίµηµα την εκ µέρους µας παραχώρηση των προσωπικών µας πληροφοριών. Ωστόσο, δεν έχουµε επίγνωση εκείνη τη στιγµή ότι προβαίνουµε σε µια συναλλαγή, διότι δεν υπάρχει ετικέτα που να γράφει κάποια τιµή – το τίµηµα που καταβάλλεται είναι η ιδιωτικότητά µας και η προσωπική µας αυτονοµία.

Ταυτόχρονα, έχει αναχθεί σε κυρίαρχη µορφή οικονοµικής ανάλυσης η θεωρία του µηδενικού αθροίσµατος. Και αυτό το γεγονός έχει σαφώς τις ρίζες του στη χρηµατοπιστωτική κρίση, όµως καλλιεργείται περαιτέρω και από τις νέες τεχνολογίες πληροφορικής, µέσω των οποίων οι επιπτώσεις της δικτύωσης δηµιουργούν αγορές όπου ο επικρατέστερος ανταγωνιστής ουσιαστικά µονοπωλεί ολόκληρη την αγορά – ιδιαίτερα στους κλάδους της οικονοµίας των πλατφορµών και της ανάπτυξης της τεχνητής νοηµοσύνης. Όσο περισσότεροι άνθρωποι συµµετέχουν σε ένα δίκτυο τόσο πιο πολύτιµο καθίσταται αυτό σε κάθε χρήστη και τόσο λιγότερος χώρος αποµένει για οποιονδήποτε δεύτερο παίκτη να εισέλθει σε αυτή την αγορά. Μια διάσηµη διαφήµιση της εταιρείας Avis το 1962 έλεγε: «Όταν είσαι το Νούµερο 2, δεν έχεις παρά να προσπαθήσεις ακόµα πιο σκληρά». Σήµερα, όµως, αν είσαι το Νούµερο 2, δεν έχει καν νόηµα να προσπαθήσεις. Εχεις ήδη χάσει.

Επιπλέον, ο νέος καπιταλισµός της τεχνολογίας της πληροφορικής και της τεχνητής νοηµοσύνης έχει συγκεκριµένη γεωγραφία. Εδρεύει στις ΗΠΑ και στην Κίνα – µε τους Κινέζους να επιδιώκουν να γίνουν οι κυρίαρχοι έως το 2030. Ανέκαθεν ο καπιταλισµός επέφερε γεωπολιτικές αλλαγές, όµως τώρα που συνδέεται ολοένα και περισσότερο µε την Κίνα – ενώ από τον Μεσοπόλεµο έως σήµερα ήταν ουσιαστικά συνώνυµος των ΗΠΑ– εγείρει αντιρρήσεις από διαφορετικές πλευρές από ό,τι στο παρελθόν.

Όσον αφορά τις µελλοντικές εξελίξεις, φαίνεται ότι ο κόσµος µετά τη χρηµατοπιστωτική κρίση θα εξακολουθήσει να αλλάζει ριζικά, µε την επανάσταση της τεχνολογίας πληροφορικής και της τεχνητής νοηµοσύνης να µεταβάλλει τη φύση των περισσότερων οικονοµικών δραστηριοτήτων. Οι τράπεζες θα φθίνουν ώσπου θα εξαφανιστούν, όχι επειδή είναι κακές ή συστηµικά επικίνδυνες, αλλά επειδή είναι λιγότερο αποδοτικές σε σχέση µε τις νέες εναλλακτικές. Οι ηλεκτρονικές επικοινωνίες έχουν σηµειώσει σηµαντικές βελτιώσεις, όµως οι χρεώσεις των τραπεζών έχουν µειωθεί ελάχιστα. Μάλιστα, για πολλούς καταναλωτές που ζουν σε περιοχές µε µηδενικά ή αρνητικά επιτόκια (όπως η Ευρώπη), οι χρεώσεις έχουν αυξηθεί. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι κάποια στιγµή στο όχι και τόσο µακρινό µέλλον οι περισσότερες τραπεζικές υπηρεσίες θα παρέχονται µεµονωµένα, µε νέους και βελτιωµένους τρόπους, µέσω διαδικτυακών πλατφορµών.

Η ιδιοφυΐα του καπιταλισµού έγκειται στην ικανότητά του να δίνει λειτουργικές απαντήσεις στα περισσότερα προβλήµατα ανεπάρκειας και κατανοµής πόρων. Οι αγορές τείνουν από τη φύση τους να επιβραβεύουν τις ιδέες που αποδεικνύονται πιο χρήσιµες και να τιµωρούν τις δυσλειτουργικές συµπεριφορές. Οι αγορές έχουν την ικανότητα να επιφέρουν αποτελέσµατα ευρείας βάσης (τις οποίες δεν µπορούν να επιφέρουν οι κυβερνήσεις) κάνοντας τεράστιους αριθµούς ατόµων να προσαρµόζουν τη συµπεριφορά τους ανταποκρινόµενοι σε µεταβολές των τιµών.

Στον σημερινό κόσμο, µε τις ολοένα και υψηλότερες θερµοκρασίες, υπάρχει προφανώς χρεία αποτελεσµατικών τρόπων περιορισµού των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου. Όµως, ακόµα και ένα πρόβληµα τόσο περίπλοκο όσο η κλιµατική αλλαγή δεν πρέπει να αφεθεί στα χέρια των τεχνοκρατών. Πρέπει να συµµετάσχουµε όλοι, ως πολίτες και ως παίκτες της αγοράς. Οι υπέρµαχοι του καπιταλισµού, από την πλευρά τους, πρέπει να σκεφτούν πώς µπορούν να κάνουν το σύστηµα πιο συµπεριληπτικό, προκειµένου αυτό να µπορεί και πάλι να διεκδικήσει ευρεία λαϊκή υποστήριξη. (6 Νοεµβρίου 2019, Χάρολντ Τζέιµς)